Kafkasya’da Bir Bolşevik: Neriman Nerimanov
Çağdaş Türk tarihinin en önemli simalarından Neriman Nerimanov, şu garipliğe bakın ki, Türk dünyasının en az tanınan simalarındandır. Adını duymuş olanlar da, kendisini doğru-dürüst tanımış mıdır acaba?
1. Dünya Savaşı’nın ve Sovyet Devrimi’nin hemen ardından gelen 1920’li yıllar, çağdaş Türk toplumunun şekillendiği yıllardır. Türkiye Cumhuriyeti, Azerbaycan Cumhuriyeti, giderek Sovyet Federatif Cumhuriyeti çatısı altına giren ve orada örgütlenen Türkiler… Azerbaycan Cumhuriyeti bu süreçte kilit rol oynadı. Bu kilidi elinde tutan kişi, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin kurucusu Dr. Neriman Nerimanov’dur.
Nerimanov, Anadolu ile Orta Asya coğrafyası arasındaki temasları yürütmekle kalmadı; Kafkasya’nın çeperinde yeralan üç büyük ülke yani Rusya-İran-Türkiye arasında bağlar kurdu ve dostluk yollarının taşlarını döşedi. Dahası, Savaş yıllarında büyük acıların yaşandığı Türk-Ermeni ilişkilerini, başına geçtiği Güney Kafkasya Cumhuriyeti’nin çatısı altında, görece sakin bir ortama yönelterek yaraları olabildiğince sardı.
Ve nihayet Mustafa Kemal ile Lenin arasında dolaysız bağların kurulmasına aracılık ederek, Türk ve Sovyet Devrimlerinin dayanışmasının-yardımlaşmasının ortamını yarattı.
Kimi Sovyet kaynaklarında “Kafkasya’nın Lenin’i’’ diye anılan, mücadelesiyle Kafkasya’nın yeniden yapılandırılmasında büyük sorumluluk üstlenen Nerimanov, ne yazık ki yeterince tanınmıyor, hatta yanlış tanınıyor.
Nerimanov iki yanlı çarpıtmaların kurbanı oldu. Kimi komünistler onu milliyetçilikle suçladılar, milliyetçiler ise onun şahsında Moskova yanlısı bir Bolşevik gördüler. Nerimanov’un hem Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kuruluşunda hem de Türk-Azeri Dostluk Köprüsü’nün inşasında oynadığı yaşamsal rol iki tarafın tarihçilerinin çoğu tarafından görmezden gelindi. Kimi Sovyet kaynakları, onu salt bir yazar, bir aydın olarak tanıttılar; oynadığı özgün rolü görmezden geldiler.
1925’de genç yaşta ölümü, sonraki yıllarda “Sovyet” ya da diğer bir ifadeyle “Stalin” tertibi olarak sunuldu. Bu anlatım, Azeri Musavatçıların da, anti-Sovyet liberallerin de işine geldi. Kafkasya’nın büyük evladının mirası uçuruma atıldı, tarihin derinliklerine gömülmek istendi.
Bakü’deki Nerimanov Anıtı: Azeri milliyetçileri büyük ölçüde Müsavat geleneğine bağlıdır; Resulzade’yi rehber kabul ederler. M. Emin Resulzade’nin Azerbaycan’dan ayrıldıktan sonra Türkiye’de yaşaması, Ankara’ya gömülmesi bu duygusal yakınlıkta kuşkusuz rol oynamıştır. Ancak Nerimanov-karşıtı bakış açısı başka öryargılarla lekelidir.
Dikkat çekicidir: Nerimanov günümüzde Azerbaycan’da saygınlığını koruyor. Azeri tarihçileri Nerimanov konusunda çok dikkatli, ölçülüdür. Ders kitapları Nerimanov’u ülkenin kurucusu olarak anarlar. Azeri devletinin önderi Haydar Aliev’in Nerimanov’u yüceltici sözlerine Bakü’de her yerde rastlanır.
2008 sonunda Bakü’ye gittiğim zaman, kentin göbeğinde dev Nerimanov heykeli ile karşılaşınca şaşırıp kaldım. “Bu ne” diye sordum, gayri ihtiyari. Orada burada Lenin’in, Stalin’in heykellerini yıkanlar, Nerimanov’un heykeline niye dokunmamışlardı? Yanıt çarpıcıydı:
“Azerbaycan Cumhuriyeti’ni o kurdu”.
Rusya’nın Lenin’e gösterdiği saygıya benzer bir davranış…
er, köylüler ve öteki demokrat unsurlar gösterilere başladılar. Grevler ülkenin dört bir yanına yayıldı. Nerimanov’un da aralarında yeraldığı üniversiteliler mitinglere katıldılar. Nerimanov bu sırada Rus Sosyal-Demokrat İşçi Partisi (B) nin tüzüğünü Türk diline çevirdi.
- Kafkasya’da bir ilk: Hümmet
1900’lerin başında Rusya’da 15 milyon müslümanın yaşadığı tahmin ediliyor. (1)
1905 Devrimi sonrası doğan liberal ortamdan yararlanan Azeri buruvazisi anayasal müslüman bir parti kurdu. Haşim Vezirov, Ahmet Ağaoğlu, Ali Merdan Topçubaşı, ( Hayat dergisi çevresi) yerel özerklik talep ediyorlar, Rusya’dan göçün (Rus göçünün) durdurulmasını istiyorlardı.
Hümmet, Bakü Lenkoran, Tiflis, Don Havzası, Harkov vb. gibi kentlerde örgütlenmeye başladı. Çar baskısından kaçan Kafkasyalılar, Anayasa rüzgârlarının estiği İran’a sığınıyorlardı.
Aslında 1905 Devrimi öncesinde Azeriler, gelişmelere henüz ayak uyduramamış durumdaydılar. Petrol zenginliklerinden Ermenilere ve öteki guruplara göre (Gürcüler, Tatarlar) daha az pay alıyorlardı. Azeriler daha çok öteki Müslüman halklarla birarada yaşayıp gidiyorlardı.
Azeri seçkinleri Rus kültürüne mesafeli duruyorlardı. 1905 Devriminde Çarın yayınladığı bildirge yurttaşlara kimi liberal haklar tanıyınca, Azeri burjuva unsurlar ve aydınlar, bu haklardan yararlanarak Müslüman bir parti kurmanın arayışı içine girdiler. Haşim Vezirov, Ahmet Ağaoğlu, Ali Merdan bey Topçubaşı yayınladıkları Hayat dergisinde Rusya’dan göçün durmasını istiyor, yerel özerklik taleplerini dile getiriyorlardı. Dönemin Sosyalist düşüncelerinden etkilenen Abbas Kerimzade, Efendiyev, HK Hacinsky ve ME Resulzade gibi aydınlar Rus Sosyal-Demokrat İşçi Partisi’nin Bakü Örgütü’ne katıldılar. Fakat bir yıl sonra bu örgütten ayrılarak Sosyal-demokrat Müslüman Parti’yi yani Hümmet’i kurmak üzere harekete geçtiler.
Nerimanov 1905 Nisanında Odesa’dan Bakü’ye geldi. Hükümet her türlü gösteriyi yasaklamıştı, ancak halk hareketi gelişiyordu.
Nerimanov ve Meşhedi Azizbekov, Hümmet Partisi’ne katıldıktan sonra, halka okuma-yazma öğretme gibi toplumsal-eğitsel çalışmalara, grev ve hükümet karşıtı gösteriler örgütlemeye giriştiler. (2)
Bakü’deki Müslüman Öğretmenler 1. Kurultayı’nda (15 Mayıs 1905) Nerimanov öğretmenleri devrimci mücadele içinde yeralmaya çağırdı. Öğretmenleri “Azeri dilinin mecburi ders olarak yeni programa alınması ve öğretmenlerin hukukunun korunması” hakkında karar almaya zorladı.
Hükümetle arayı bozmak istemeyen liberal aydınlar bu yöndeki taleplere kulak tıkıyorlardı. Kurultay Nerimanov’un arkasında durdu.
Hümmet, müslüman kitleleri aydınlatmaya yöneldi; hükümet karşıtı grevlere katıldı ama İslam karşıtı tutum almamaya özen gösterdi.
Çar’ın baskısı 1907’de Kafkasyalı devrimcilerin üzerine çöktü. Nerimanov, Efendiyev ve diğerleri tutuklandı. Müslümanların önderlerinden Mehmet Emin Resulzade İran’a sığındı, oradan Türkiye’ye geçti.
Nerimanov, Ekim 1908 de Odesa Novorossiysk Üniversitesi’nin Tıp Fakültesinden mezun oldu. Doktor diploması ile Bakü’ye döndü. Artık çokyönlü bir aydın olmuştu. Bakü ve Tiflis’de hem öğretmen hem doktor olarak çalıştı.
- Nerimanov ve İran Devrimi
Nerimanov Tiflis’de doktor olarak çalışırken Settar Han’ın birliklerine silah + gönüllü sağladı. Tiflis’teki 4 komünist lider M. Sadıkov, Y. Rızayev, M. Mahmud ve G. Akmundov İran’a siyasi metinler gönderdiler, silah ve gönüllü yolladılar. (3) Polis takibi artınca Nerimanov Tiflis’e geçti.
O sıralarda İran devrimi ile yakından ilgileniyordu. Sosyal-demokrat Hümmet Partisi’nin başkanı Dr. Nerimanov, İran’da Sosyal-demokrat partiyi kurma işinde Haydar Emoğlu ve Ali Mosyo’ya yardım ediyordu. İran sosyal-demokrat partisinin kurucuları arasında petrol işçileri de bulunuyordu.
- Astrahan yılları
Nerimanov yargılanarak hapis ve iki yıl sürgün cezasına çarptırıldı, mahkûmiyet süresi dolmadan serbest bırakıldı, iki yıllığına Astrahan’a sürgüne yollandı.
Nerimanov Astrahan’da bir Rus sigorta şirketinde doktor olarak çalıştı, bir yandan da edebi ve siyasi faaliyetlerini sürdürdü. Burhani Terakki gazetesine yazılar yazıyor, konferanslar veriyordu. Nerimanov burada “Şura-yı İslam” teşkilatına üye oldu. Astrahan bölgesi doktorlar kurultayına katıldı. Astrahan şehir Duma’sına seçildi. Orada okulların ıslahı için projeler üretti. Sosyal çalışmaların yanısıra “Kadın meselesi” “Sağlık ve İslam” kitaplarını yayımladı.
- Astrahan’dan Bakü’ye dönüş
İki yıllık sürgün cezasını çekmek için yollandığı Astrahan’da dört yıl kaldıktan sonra 15 Temmuz 1913’te Bakü’ye döndü.
Nerimanov artık tanınmış bir edip, siyasetçi, eğitimci ve doktordu. Eserleri dört bir yanda sahneleniyor, Bakünets, İkbal, Yin İkbal ve Hayat gazetelerinde makaleleri yayımlanıyor, bir doktor olarak her yerde tanınıyordu.
Bolşevik Partisi 6. Kongresi (1912) Hümmet’i Müslümanlar arasında örgütlü ilk sosyal-demokrat örgüt saydı.
Hümmet gurubu tarafından çıkartılan Molla Nasruddin dergisi, İran’da Katar Hanedanına karşı mücadelenin örgütlenmesinde büyük rol oynadı. (4)
Dünya Savaşı öncesi Kafkasya Meşrutiyet devrimi yıllarında Müslüman Azerilerle Hristiyan Gürcü + Ermenilerin ortak dava uğruna ittifak kurdukları Azerbaycan, yabancı güçlerin manipulüsyonları sonucunda halkların birbirine düştüğü, bölünmüş, gerginliklerle dolu bir toprak parçası haline geldi.
- Bakü Komünü 1918
Nerimanov 1918 Martında Bakü Kent Sovyetine halk komiseri tayin edildi. Bolşevikler Kafkas cumhuriyetlerinin bağımsızlık ilan etmelerini Sovyet davasına ihanet kabul ettiler. Duma’yı dağıttıktan, yerine “ işçi-köylü muhafızları” yerleştirdikten sonra, 25 Nisan 1918’de kendi hükümetlerini kurmaya karar verdiler.
1918’deki Bolşevik Devrimi sonrasında ortaya çıkan otorite boşluğunda, M. Emin Resulzade 28 Mayıs 1918’de Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan etmiş, ardından Azerbaycan Milli Konseyi’nin başkanı olmuştu.
30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Mütarekesi’ne göre Osmanlı Devleti’nin savaştan önceki sınırlarına çekilmesi gerektiğinden Kafkas İslam Ordusu 16 Kasım’da Bakü’yü terketti. Osmanlı askerlerinin Azerbaycan’dan çekilmesi 15 Aralık 1918’de tamamlandı.
Türk işgali sonrasında Bakü’nün Bolşevikleri yeniden örgütlendiler. 1918 Aralığında bir geçici büro kurdular.
- Nerimanov’un ikinci Astrahan yılları
1918-1919 Haziranı arasını Astrahan’da geçiren Nerimanov, Hümmet Partisi’nin şubesini açtı, başkanlığını üstlendi. Hümmet gazetesinin redaktörü oldu.
Nerimanov, 1919 Haziranında Lenin’e Doğu Halkları hakkında bilgi vermek üzere çağrıldığı Moskova’da Rusya Sosyalist Federatif Sovyet C. Dışişleri Komiserliği başkan yardımcılığına atandı. Moskova’da yaklaşık 1 yıl kalacaktır.
Nerimanov’un 22-24 Haziran 1919’da İran Komünist Adalet Partisi’nin temsilcileri ile görüşmesinin ardından Parti’nin kuruluşu ilan edildi. Bir süre sonra Adalet sıfatını bir yana bırakan Parti, İran Komünist Partisi adını aldı. Nerimanov Parti’nin kuruluşunu bir mesajla kutladı.
Kafkasya’yı işgal eden generali W. Thompson komutasındaki İngiliz ordusu Bakü petrol bölgesini ele geçirdi. İngilizler ağustos-eylül 1919’da Kafkasya’dan kuvvetlerini çektiler yalnız Batum’da birtakım birlikleri kaldı.
1920: Kafkasya’da Kırılma Yılı
1920 Ocağında Bakü’de patlak veren isyan Kafkasya’nın kaderini şekillendirdi.
1920 başında Denikin komutasındaki Beyaz Orduların fazla dayanamayacağı ortaya çıktı. Kızıllar Bakü’ye doğru ilerledi.
Nerimanov 11-12 Şubat 1920 tarihlerinde gizlilik koşullarında yapılan Azerbaycan Komünist Teşkilatlarının birinci kurultayında fahri başkan seçildi.
Mart 1920 sonlarında kuzeyden gelen Kızılordu birliklerinin yarattığı basınç üzerine Hümmet Partisi Komünist Partisi’ne katıldı.
Lenin 17 Mart 1920’de Kafkas Cephesi komutanı Ordjonikidze’ye şu talimatı veriyordu: “Bizim için Bakü’yü almak zorunludur. Çalışmalarınızı bu yönde yapın. Beyanlarınızda diplomatik olmak ve yerel Sovyet idaresinin hazırlandığını belirtmek lazımdır.” (5)
Kızıl Ordu Birlikleri 1 Nisan 1920 Bakü’nün kuzeyinde toplandılar.
Musavat hükümetinin istifa ettiğini ve yerini komünistlere bıraktığını öğrenen Nerimanov, Lenin’in talimatı ile 20 Nisan 1920’de Bakü’ye gitti.
Musavat iktidarı yıkıldı, siyasal otorite Nerimanov’un başını çektiği Azerbaycan Geçici Askeri Devrim Komitesi’nin eline geçti. (Azrevkom) Tukaçevsky Kızılordu’ya 21 Nisan’da saldırıya geçme emrini verdi. Bakü’ye gizlice sızan kızıllar içerde ayaklanma başlattılar.
Azerbaycan devrimci Asker komitesi -Azrekom -bir gün önce Astrahan’dan gelen Nerimanov başkanlığında toplandı. Kızılordu Bakü’ye ilerlediği sırada Azerbaycan Komünist Partisi bir bildiri yayımlayarak Musavat iktidarının 28 Nisan 1920’de Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin kurulduğu ilan edildi. ASSC Halk Komiserleri Sovyeti (Sovnarkom) şu şekilde oluştu:
Sovnarkom başkanı/ Dışişleri Halk komiseri: Neriman Nerimanov;
İçişleri Halk komiseri : Sultanov;
Adalet ve Çalışma Halk Komiseri: Karayev;
Tarım Ticaret-Sanayi Halk Komiseri : H.Musabekov;
Maliye Halk Komiseri : Hüseyinov;
Savaş ve Deniz İşleri Halk Komiseri: İldirım,
Ulaştırma Halk Komiseri: Vezirov;
Sağlık İşleri Halk Komiseri: Elimov. (6)
- Bakü Doğu Halkları Kongresi
III. Enternasyonalin en önemli adımlarından biri olan ve Asya’daki devrimleri şekillendiren tarihi Bakü Kongresi 1920 Eylül’ünde toplandı. Kongre’nin yeri III Enternasyonal çevrelerinde tartışmalara neden olmuş, Moskova’da toplanmasını savunanlar çıkmıştı. Ancak, Doğu’ya daha yakın olduğu ve gelmeleri özellikle amaçlanan delegeler daha kolay ulaşabileceği için Bakü üzerinde karar kılındı. (7)
Karar, III. Enternasyonal İcra Kurulu üyeleri tarafından, ayrıca III. Enternasyonalin II. Kongresi’ne katılan partilerin temsilcileri tarafından imzalandı. Komintern İcra kurulu (IKKI), Doğu’nun köklü halklarına (İran, Türkiye, Hindistan, öteki ülkeler) çağrı yaptı
Nerimanov, Stasova, Ordjonikidze, Sait Gabiyev (Dağıstan) ve Mikoyan’dan oluşan Organizasyon Komitesi 6 Temmuz’da çalışmalara başladı. Komite’nin bazı toplantılarına Mustafa Suphi, Eminov, Hüseyinof, Karayev ve Mdivani katıldı. Doğu Halkları Merkez Bürosu’na Tatar, Başkurt, Kırgız katılımını sağlama, onları örgütleme görevi verildi. (8) Nerimanov 20 Temmuz 1920’de Mustafa Suphi ve Sultan Efendiyev’e gönderdiği telgrafta Yakın Doğu’daki inkılapçı partilerin Ağustos 15’de Bakü’de bir kurultay toplayacağını duyurdu. (9)
(Kurultayın toplanışı çeşitli nedenlerle Eylül başına ertelendi)
- Bakü Kongresi’nin açılışı
Doğu Halkları Bakü Kongresi 1 Eylül 1920’de Bakü’deki Tiyatro Binasında çalışmalarına başladı. 1891 delege Kongre’ye katıldı. Bunlardan 1070’i komünist, 540 kadarı partisiz, 340’ı sol partilere sempati duyan kişilerdi. 26 ülkeden 37 farklı millete mensup katılımcılar arasında en kalabalık grup Türklerdi.(10)
Bakü Kongresi, evsahibi sıfatıyla Nerimanov’un açış konuşmasıyla başladı.
Nerimanov’un konuşmasının ardından Kongre’ye katılan komünist ve öteki delegelerden bir başkanlık divanı oluşturuldu.
Komünist kesimden: Resulov, Abdurraşidov ve Karayev, (Türkistan) Mustafa Suphi (Türkiye), Wang (Çin), Açarya, (Hindistan) , Mullaverdihan-Rahmanov (Hiva), Muhammedov (Buhara), Korkmazov (Dagistan), Digurov (Terek ), Aliyev (K. Kafkasya), Kastonyan, (Ermenistan) Nerimanov (Azerbeycan), Yenikeyev (Tatar Cumhuriyeti), A. Sanan (Kalmuk Cumhuriyeti), F. Maharadze (Gürcistan), Haydar Han (İran), Agazade (Afghanistan).
Parti’li olmayan kesimden Narbutabekov, (Taşkent); Mahmudov, (Fergana); Tahsin Basri (Anadolu); Havis Muhammed, (Anadolu); Wang, (Çin Türkistan’ı); Kubeyev (Mangyshlak bölgesi); Niyaz-Kuli, (Türkmenistan); Kara Tadzhi, (Samarkand); Nazir Sedyki, (Hindistan); Sidadzheddin Kardeş oğlu (Dağıstan; Yelchiev, (Azerbaidzhan); Musayev, (Azerbaidzhan); Azim, (Afghanistan) Abdulayev (Hiva) (11)
Türkler 3 gruptu. Mustafa Suphi çevresi, Ankara’dan gönderilen heyet ve Moskova’dan gelen Enver Paşa çevresi. Kongre’de konuşan Ankara delegesi.
İbrahim Tali “Türkiye’nin sınırlarını ve bütün halkların yaşam hakkını savunmak için savaştığını” söyledi, “Yunanlıları ve Ermenileri emperyalizme destek verdikleri için” eleştirdi, Zinovyev’in “Türk devriminin burjuva karakteri” iddiasını “biz halkçıyız” sözleriyle karşıladı, şöyle haykırdı: “Türkiye Sovyet Rusya’nın uzattığı eli bütün içtenliği ile sıkacaktır.”(12)
Kongre başkanı Zinovyev konuşmasında da Kemal Paşa’yı desteklediklerini, Anadolu hareketinin komünist olmadığını akıllarından çıkarmadıklarını belirtti. Azerbaycan SSC’nin Malta’daki Türk esirler ile Bakü’deki İngiliz esirlerinin değiştirilmesi için girişimlerde bulunması, Ankara’da olumlu yankılandı.
- TKP’nin kuruluş kongresi ve Nerimanov
Türkiye Komümin Partisi’nin 1. Kongresi 10 Eylül Cuma günü Bakü’de Kızılordu Kulübünde açıldı. Kongre’ye katılan 42 delegenin büyük bölümü Türkiye’nin çeşitli yerlerinden gelmişti. Kongre’nin açılışında Nerimanov, Azarbaycan Harb Komiseri Ali Haydar Karayev, 3. Enternasyonal Merkez komitesi üyesi Pavloviç, Stasova ve diğerleri hazır bulundu. Sadece evsahipliği yapmakla kalmayan, maddi-manevi her türlü katkıyı sağlayan Nerimanov, M. Suphi’nin ardından Azerbaycan İnkilap Komitesi başkanı sıfatıyla konuştu:
Ben isterim ki bütün ömrünü harpler ve felaketlerle geçiren Türkiyeliler için bu Meclis ebed nişan olsun. Aradığınız ilaç vatana münhasır mı yoksa bütün beşeriyete mi ait olacaktır? Dört yıllık harp bize gösterdi ki, bütün milletleri dalaletten kurtaracak ilaç, ancak komünizmdir, başka ilaç yoktur. (alkışlar)…
Bir taraftan kapitalizmin medeniyeti yükselirken diğer taraftan karanlıklar içinde mazlumlar ziyadeleşiyor… Bir gün mutlaka büyük bir inkılap kopacaktır.
Yoldaşlar kongrenize büyük vazifeler düşüyor. Şark’ı iyi tanıyınız, oraya ihtiyatlı gidiniz. Çünkü şarkın hayatı, adetleri, düşünce ve alışkanlıkları başkadır. Şark Rusya amelesinin ve köylüsünün gittiği yoldan gidemez. Bizim sehvimiz Şarkı felaket sürükler.(13)
Rusya (B) Partisi MK adına konuşan Stasova’nın “Komünistlerin ittifakıyla bu dev şehrin mazlum amelesini kurtaracağımızdan emin olalım” sözleri alkışlandı. Ardından Azeri Komünist Partisi MK ve Bakü Komitesi adına konuşan Ali Haydar Karayev’in “1. Kongre’niz Azerbaycan’ın kızıl başkentinde açıldı, yakında İstanbul’ da kızıl payitahtınızda açılacaktır” sözleri heyecan yarattı. (14)
- Türkiye-Azerbaycan ilişkileri:
Ankara’da TBMM’nin kurulduğu sıralarda Azerbaycan’da hâkimiyeti sağlayan Bolşeviklerin lideri Neriman Nerimanov, TBMM ile Sovyet hükümeti arasında sağlıklı ilişkilerin kurulmasında çok önemli bir rol oynadı.
Türkiye ile Azerbaycan cumhuriyetlerinin aynı sıralarda kurulduğunu vurgulamak gerekir. Türkiye Cumhuriyeti 1923’de ilan edildi ama aslında 23 Nisan 1920’de doğdu. Aynı şekilde, Sovyet Azerbaycan Cumhuriyeti de 27-28 Nisan 1920’de resmen doğdu.
Anadolu bir büyük mücadeleye başlamıştı, içte ve dışta destek arayışı sürüyordu. Erzurum’daki Kazım Karabekir Paşa, 16 Eylül 1920’de Halil Paşa’ya yolladığı mektupta “para ihtiyacının çok şiddetle kendisini hissettirdiğini” hatırlatır. Kazım Paşa 23 Eylül’de Enver Paşa ya yazdığı aynı yöndeki mektupta yardımın gelmemesinden şikâyet eder, “hiç olmazsa Azerbaycan biraz yardım etmeliydi, Musavat hükümeti zamanında bile birçok ricamıza rağmen paraca hiç yardım etmediler” der.(15)
Sovyet hükümeti ile Azerbaycan arasında 30 Eylül 1920’de Moskova’da imzalanan birlik antlaşması Bakü-Moskova kader birliğini pekiştirir.
Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Komitesi Teşkilat Bürosu’nun toplantısında ( 16 Ekim 1920) Türkiye tartışılır. Nerimanov, Karayev, Stasova, Yegarov, Kasımov, Karakozov’un ve RSFSR’nun İran temsilcisi Aliyeva’nın katıldığı toplantıda Nerimanov’un Türkiye ile ilgili açıklamaları dinlenir. Türkiye’de M. Kemal’in durumunun çok ciddi olduğunu, Kemal Paşa ve arkadaşlarına karşı ülke içinde girişimlerde bulunulduğunu, isyanların şiddetle bastırılmasına rağmen durumun ciddiyetini koruduğunu ifade eden Nerimanov, sorumluluğu tek başına üstlenmemek için merkeze haber vermek gerektiğini” belirtir.(16) Ardından sözalan Eliyeva, Bakü’ye yönelik ani bir baskın beklendiğini, Türkiye ile bağlantı kurmanın gerekli olduğunu böylece mücadele merkezinin Türkiye’ye taşınacağını sözlerine ekler.(17)
Sözalan öteki konuşmacılar da Bakü’nün korunması için Gürcistan ve Ermenistan’a darbe indirmek ve Anadolu ile birleşmek gerektiğinden söz ederler.
Bu görüşmelerden sonra birleşik toplantıda Türkiye ve Yakındoğu’ da mücadeleyi kolaylaştırmak için acil olarak Ermenistan’ı Sovyetleştirme kararı alınır, gerekli tedbirleri alıp geliştirmek ve merkezi bilgilendirmek üzere Stasova ve Eliyeva’nın temsilci olarak Moskova’ya gönderilmesi kararlaştırılır.(18)
Azerbaycan Sovyet’i Cumhuriyeti başkanı Nerimanov’un TBMM Başkanlığına 19 Ağustos 1920’de yolladığı mesajı Meclis’te büyük bir coşkuya yolaçar:
“Emperyalizme karşı birlikte hareket etmekten başka yolumuz yoktur. Müslüman Türk komünistleri emperyalizme karşı yürüttüğünüz kavgada yanınızda olacaktır.” (19)
TBMM 1920’nin Ağustosunda Memduh Şevket Esendal’ı Azerbaycan’a elçi atar.
Nerimanov, 23 Nisan 1921’de ilk kuruluş yıldönümünde TBMM’ni hararetle selamlar. “Yaşasın Sovyet Federasyonu ile Türkiye’nin dostluğu” diye sonlandırdığı mesajın esası şöyledir:
“Türk halkı bağımsızlığını yoketmek isteyen düşmanlarına karşı büyük başarılar elde etti… Azerbaycan hükümeti bizimle aynı cephede savaşan Türk ordusunun kesin zaferine olan inancını bildirir.” (20)
Nerimanov 1921 Haziranında Ankara’ya Şuşa’ da bulunan Kazım Karabekir Paşa üzerinden yolladığı telgrafta TBMM başkanı Mustafa Kemal Paşa’yı “Doğu Devrimi’nin başkomutanı” olarak selamlayan telgrafı Nerimanov’un Atatürk’e duyduğu büyük inancın göstergesidir.(21) Azerbaycan hükümetinin 1921 Ağustos’unda İbrahim Abilov’u Ankara’ya elçi ataması M.Kemal Paşa’yı çok memnun eder.
Kafkasya Cumhuriyeti ile Türkiye ve Sovyetler Birliği arasında anlaşma 13 Ekim 1921’de Kars’ta imzalanır. (Erivan bu anlaşmaya mektup değişimi yoluyla 11 Eylül 1922’de katılacaktır.) Ankara’ya kutlama telgrafları yağar. Çiçerin’den Ordjonikidze’den ve Nerimanov’dan telgraflar gelir.
Nerimanov’un Ankara’daki Azeri elçisi Abilov’a mektubu
16 Mart 1921’de imzalanan SB-Türkiye Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması’ndan sonra Türk-Sovyet ilişkilerinde bazı sıkıntılar yaşanır. Özellikle Sovyet Dışişleri Komiseri Çiçerin’deki kafa karışıklığı sorunlar yaratır. Bekir Sami Bey’in Londra’ya gitmesi ve Fransa ile anlaşma zemini araması, Sovyetlerdeki bazı kesimlerce kuşku ile karşılanır. Moskova’ya giden Türk heyet önce Bakü’ye uğrar, Nerimanov’la görüşür, Nerimanov Lenin’e yazdığı mektubu heyete verir.
Hem Çiçerin’in Ankara’ya karşı tutumundan hem de Ankara’nın Batı “açılımından” rahatsız Nerimanov Ankara’daki İ. Abilov’a şunları yazar:
“Rusya ve Türkiye taraflarından muayyen şahıslar vardır ki istiyorlar aranı (arayı) karıştırmak. Daşnaklar bu yolda işliyorlar (çalışıyorlar) İndi (şimdi) malum olur ki eks inkilapçılar (karşı devrimciler) bu fikirde Birleşip Güzel Kafkasya’yı gene de kan ocağına döndürmek istiyorlar. Bir neçe (birkaç) Türk aferistleri (Rusça dolandırıcılık, karanlık işler vb.) hazır bu yolda işlerken işin akıbetini kör gözleriyle görmüyorlar…. Çiçerin’in Şark siyasetinde işlettiği fikirler büsbütün yanlıştır. İran bizden bilmerre yüz çevirdi. Çiçerin İngilizlere aldanıp bizim elimizle İran’ın inkılap çırağını söndürdü. Şimdi ise Türkiye hakkında büyük sehvler (yanlışlar) yapıyor. Türkiye’nin sehvleri de yok değildir. Bizim borcumuzdur her iki tarafı düşündürmek. Siz ise gerektir orada bütün gücünüzü bu yolda serfedesiniz.
Başa salasız ( aklınızdan çıkarmayın) Rusya ile alakalarını bozmayalar. Biz ancak Rusya Şurası ile şarkı hilas edebileceyik.(kurtarabileceğiz). Firenk, İngiliz buna yol vermeyecekler. (22)
Nerimanov’un çabası olmasaydı da TBMM-SSCB hükümetleri arasında ilişki kurulabilir ve gelişebilirdi, denebilir. Sonuçta, tarihsel koşullar bunu gerektiriyordu. Ne var ki, 1920’lerde Ankara-Moskova yakınlaşmasında Nerimanov’un oynadığı rolün önemini teslim etmek gerekir.
- Kafkasya’daki çetin yıllar
Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin kurulmasının ardından, geçmişten kalan sorunlar üzerinde tarafları uzlaştırmak, yaraları sarmak ve barış anlaşmalar yapmak büyük ve çok sabırlı bir çabayı gerektiriyordu. Nerimanov bir yandan bu sorunları çözmeye, yaraları sarmaya çalışırken, öte yandan ülkesinin Nahcivan’da, Dağlık Karabağ’da ve öteki yerlerde hakkını korumaya çalışıyordu. Bu sorunların ayrıntılarına burada girmek mümkün olmayacak.
Ancak şu kadarını belirtmeden geçemeyiz. Dr. Nesrin Sarıbeyoğlu’nun saptadığı gibi Ermeniler 1920 sonbaharından itibaren Batılıların kendilerine yardım edemeyeceklerini saptayarak, rotayı Rusya’ya çevirirler.(23) Barış/hak arayışını bu çerçevede sürdüren Nerimanov’un bir yandan sahip olduğu evrensel değerlere sıkı sıkıya bağlı kalırken, öte yandan kendi milletinin hakkını kararlılıkla savunduğu, birçok eski mücadele arkadaşının “sağa sola” yalpaladığı koşullarda hak bildiği yoldan ısrarla yürüdüğünü vurgulamak bir görevdir.
1922’ye kadar Azerbaycan SSC başkanlığını sürdüren Nerimanov, 1922’de Transkafkasya Sovyet Cumhuriyeti’nin kurulması çalışmalarına da önderlik eder. Sonbahar 1922’de Sovyetler Birliği’nin kuruluş çalışmalarına katılır.
Nerimanov, Bakü Kongresi’nden iki yıl sonra, 10 Aralık 1922’de Transkafkasya 1. Sovyet Kongresi’nin açılışına da evsahipliği yapar. 582 delege ile toplanan, Rusya ve Ukrayna Sovyetlerinden gelen temsilcilerin de katıldığı kongreyi Nerimanov Lenin’e teşekkür ederek açar:
“Kafkasya’da kalıcı bir barışı sağladıktan sonra en içten dileğimiz, Sosyalist Cumhuriyetler Birliği içinde tek bir aile gibi hareket etmek, Komintern’in aydınlatıcı yolgöstericiliğinde, uyanan Doğu’nun kapısında güçlü bir Sovyet gücü yaratmaktır.” (24)
Transkafkasya Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri’nin kuruluşunun ardından sıra Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin ilanına gelir. Stalin Birleşik Rusya Sovyetlerinin 27 Aralıkta toplanan 10. Kongresi’nde SB’nin neden gerekli olduğunu anlatır. 30 Aralık 1922’de Moskova’daki Bolşoy tiyatrosunda 1667 temsilcinin huzurunda toplanan 1. Sovyetler Kongresi’nde Stalin Rusya, Ukrayna, Belarusya ve Transkafkasya cumhuriyetlerinin temsilcileriyle hazırlanan anlaşma metnini okur.
Kongre Nerimanov’un, Miasnikyan’ın ve Mdivani’nin içinde yeraldığı geçici bir komite seçer. Ardından seçilen başkanlık kurulunda Kafkasya’yı bir kez daha Nerimanov temsil eder. (25)
- Nerimanov ve devrim
Nerimanov bugüne kadar sadece Kafkasya’nın/Asya’nın sorunlarını çözmeye yönelik çabalarıyla anıldı. Oysa unutmayalım ki, Nerimanov Sovyet Azerbaycan’ının güçlü lideriydi. Dr. Nesrin Sarıahmetoğlu sosyalist Nerimanov’un milli-devrimci programını şöyle özetliyor:
– Azerbaycan bağımsız olmalı, bağımsız devlet gibi davranmalıdır.
– Orta sınıfa, yeni orta burjuva sınıfına maksimum hoşgörü gereklidir.
– Devlet idaresi millileştirilmeli, sorumluluk mevkiindeki devlet memurlarının çoğunluğu Azerilerden seçilmelidir.
– Azeri dili devlet dili ilan edilmelidir.
– Askeri hizmet halkın imkânları esasında yürütülmelidir.
– Bütün parti ve devlet siyaseti Azerbaycan’ın milli gelenekleriyle uyumlulaştırılmalıdır.
– Din sorununda maksimum ihtiyatlı tavır alınmalıdır.
– Azerbaycan’ın ekonomik olanakları, milli serveti tam bağımsız şekilde yönetilmeli, gerekirse kardeş cumhuriyetlere yardım edilmelidir.
– Doğu halklarının milli bağımsızlık hareketine yardım edilmelidir.(26)
Bu program herşeyi apaçık ortaya koyuyor.
Nerimanov Rapallo Konferansında
İç savaşı kazanan Bolşevikler giderek dış ilişkilerini düzeltmeye yönelirler. Bu fırsat önlerine 1922 baharında çıkar. Fransa’nın Küçük Antant paktları ile Doğu Avrupa ülkeleri ile anlaşmalar yaparak Avrupa’da gerginliği artırmasının ardından Batılı ülkeler “ilişkileri normalleştirmek için” Cenova kentinde düzenledikleri uluslararası Maliye ve Ekonomi
Konferansı’na Sovyet hükümetini de davet ederler. 34 ülkenin katıldığı konferansa Sovyetlerin talep etmesine rağmen, Türkiye çağrılmaz. Rusya SSCB, Cenova’da ortak hareket etmek için, 7 Sovyet cumhuriyeti ile (Ukrayna, Belarusya, Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, Buhara, ve Uzak-Doğu) 22 Şubat 1922’de bir anlaşma imzalar. Yukarda anlatılan birlik çabaları aslında bu şekilde başlar.
Lenin’in talimatıyla Çiçerin’in başına getirildiği Sovyet heyetinde Azerbaycan SSC İcra Komitesi başkanı Nerimanov da yeralır. İtalya başbakanı Luigi Facta’nın başkanlığında yürütülen konferansa İngiliz ve Alman başbakanları da katılır. Çiçerin Avrupa’ya barış elini uzatır, ekonomik ilişkilerin geliştirilmesin önerir. Zor geçen müzakereler sırasında Sovyet diplomatlar, dayatılan sanayinin millileştirilmesinden vazgeçilmesi, dış ticaret tekelinin kaldırılması ve Çar rejiminin yolaçtığı zararları tazmini vb. talepleri reddederler. Bu toplantıda Almanya temsilcileri ile doğrudan temasa geçen ve Almanya’nın da yalnızlığını aşmak için ilişki aradığını saptayan Sovyet temsilcileri girişimlerini artırırlar. Ve 16 Nisan’da Sovyet hükümeti ile Weimar Almanya’sı arasında imzalanan Rapallo Antlaşması ile taraflar, Brest-Litovsk’dan beri süregelen karşılıklı taleplerinden vazgeçerek, yeniden diplomatik ilişki kurmaya karar verirler. Sovyet diplomasisinin ilk büyük başarısı olarak kabul edilen Rapallo’dan dönüşte Nerimanov “Cenova nedir ?” diye bir kitap hazırlar.
1922’den ölümüne kadar Moskova’da yaşayan Nerimanov’un Bakü’den ayrılışı, bugüne kadar anti-komünist yazarlarca Stalin’in tertiplerine bağlandı.
Oysa Sovyet/Azeri arşivlerinde ciddi bir çalışma yürüten Dr. Nesrin Sarıahmetoğlu’na göre Nerimanov’un Bakü’den ayrılmasının esas nedeni, daha çok “sol”a (Moskova’ya kayıtsız şartsız bağlılık?) savrulan eski yol arkadaşlarının özellikle Karayev-Hüseyinov gurubunun muhalefetidir. Sarıahmetoğlu’na göre Nerimanov Moskova tarafından “terfiyen” Bakü’den uzaklaştırıldı. (27)
Nerimanov 1925 yılında aniden ölür. Sovyet karşıtları tarafından kolayca “Stalin’ in tertiplerine” bağlanan bu iddiayı doğrulayacak, ciddiye almamızı gerektirecek bir kanıt yoktur. Ayrıca, o yıllarda rakipleriyle mücadeleye başlayan Stalin’in iktidara henüz hâkim olmadığı bilinmektedir.
Mustafa Kemal Türkiye Cumhurbaşkanı sıfatıyla Sovyetler Birliği İcra Komitesi başkanı Kalinin’e yolladığı mesajda “Reis Nerimanov’un vefatı haberinden duyduğu derin üzüntüyü ifade eder, taziyetlerini sunar”(28)
Nerimanov Sovyet liderlerinin defnedildiği Moskova’daki Kızıl Meydan’da Müslüman adetlerine göre toprağa verilir.
Sonuç
Nerimanov’un yaşamının iyi bilinmeyen o yıllarını araştırarak ortaya çıkarmak genç araştırmacılara düşüyor. Anti-komünist yazarların her şeyi Stalin’e fatura ederek halledeceklerini sandıkları o yılların gerçekleri, ancak titiz ve nesnel bir çalışma ile ortaya çıkarılabilir. Bu mütevazı yazı bile Nerimanov’un hem Türk tarihi hem Sovyet tarihi hem de genel olarak Doğu halklarının tarihi açısından ne kadar önemli ve çok yönlü bir sima olduğunun ipuçlarını veriyor.
Cüneyt Akalın
Notlar
1- Serge Afanasyan, L’Armenie, L’Azerbaidjan, La Georgie, l’Harmattan, Paris, s. 18-19.
2- Afanasyan, age, s. 19.
3- Tulsiram, Comintern and Iran, JNU, India, s. 30.
4- Tulsiram, age, s. 27.
5- Lenin, Azerbaycan Hakkında, Bakü, aktaran Betül Arslan, TR-Azerbaycan İlişkileri ve İ. Abilov, Kaynak yayınları, s. 60.
6- B. Aslan, age, s. 62.
7- Afanasyev, age, s.122.
8- Yavuz Aslan, I. Doğu Halkları Kurultayı, Kaynak yay. s. 30; Afanasyev, age, s. 123.
9- Yavuz Aslan, age, s. 35.
10- Yavuz Aslan, age, s. 45.
11- Vovi Vostok gazetesi, Ekim 1920, Nu. 1, s. 45, aktaran Adıgüzel, age, s. 251.
12- S. Afanasyan, age, 128.
13- Y. Aslan, Türkiye Komünist Fırkası’nın Kuruluşu ve Mustafa Suphi, TTK, Ankara, s. 218.
14- Y. Aslan, age, s. 220.
15- B. Aslan, age, s. 92-93.
16- Azerbaycan Cumhuriyeti, SPİHA, aktaran Betül Aslan, age, s. 87.
17- Azerbaycan Cumhuriyeti, SPİHA, aktaran Betül Aslan, age, s. 87.
18- Azerbaycan Cumhuriyeti, SPİHA, aktaran Betül Aslan, age, s. 89.
19- D. Avcıoğlu, Milli Kurtuluş Tarihi, İstanbul 1974, c.2., s.430.
20- Azerbaycan Siyasi Partiler Sosyal Hareketler Devlet Arşivi, akt. Adıgüzel, age, s.288.
21- Azerbaycan, Siyasi Partiler, Sosyal Hareketler Devlet Arşivi, aktaran Adıgüzel, age, s. 289.
22- Azerbaycan Cumhuriyeti. SPHİA, aktaran B. Aslan, age, s. 218.
23- Nesrin Sarıahmetoğlu, Nerimanov, s. 318.
24- Aktaran Afanasyev, age, s. 230, I. Conngres des Soviets.
25- Afanasyen, age, s. 234.
26- ARPII SSA, f.12, s.1, aktaran Nesrin Sarıahmetoğlu, Nerimanov, s. 381-82.
27- Bkz, Nesrin Sarıahmetoğlu, age, ss. 349-373.
28- ATABE, C.17, s. 212.
cialis medicine in india
buy tadalafil 20
stromectol for sale
buy tadalafil paypal
cheap generic cialis uk
accutane online without prescription
Kafkasya
https://www.uniquelyubundles.com/product/3d-mink-lash-15/
fildena 100mg
Kafkasya
http://www.whywz.com/plus/guestbook.php?gotopagerank=
Kafkasya
https://ernst-ufa.ru/k2-showcase/k2-item.html?start=184200
GrandPashaBet GrandPashaBet1080 Kıbrıs’ın en büyük casino’sunu evinize taşıdı. Artık Kıbrıs’a gitmeden evinizden direkt Spor bahisleri, Slot oyunları, Canlı Casino oyunlarını oynayarak eğlenebilir ve para kazanabilirsiniz. Kıbrıs’ın en güvenilir Casino’su Grand Pasha ile sizde tanışın!
best darknet markets darknet drug market
onion market darkmarket link
dark web sites dark web sites
deep web markets darknet markets
deep web drug markets best darknet markets
darknet market darkmarkets
best darknet markets deep web drug store
dark web sites tor dark web
best darknet markets darknet websites
dark web market links dark market
dark web links dark web sites
tor marketplace deep web drug links
darknet marketplace deep web drug links
tor markets 2022 darkmarkets
tor market links darkmarket url
bitcoin dark web dark web market links
onion market darkmarket 2022
darknet markets dark markets 2022
dark web sites dark web market
dark web markets dark market list
darkmarket 2022 tor dark web
dark web market list dark web markets
dark web market links darkmarket 2022
darkmarket link deep web drug links
dark web market links drug markets dark web
deep web markets dark market 2022
tor darknet drug markets onion
tor market links dark web drug marketplace
darknet drug market dark web markets
tor marketplace dark web markets
darknet market list dark web market links
dark web market dark web sites
dark web market links tor dark web
dark web link deep web drug url
dark markets 2022 darkmarket url
dark web sites tor market
deep web drug store tor markets
tor market darknet drug store
deep web drug links darkmarket url
dark web market dark market link
darknet market list darkmarket link
tor market tor dark web
dark web markets drug markets dark web
darknet markets tor market links
dark market onion deep web drug links
darkmarket link dark market onion
darkmarket deep web drug markets
dark web links tor marketplace
dark markets 2022 tor marketplace
deep web drug links darknet market lists
darknet marketplace dark web market
darknet market bitcoin dark web
dark markets darknet market links
dark web market links dark web markets
deep web drug markets tor dark web
darkweb marketplace darknet market lists
darkmarket list dark markets
darkmarket url darkmarket
bitcoin dark web darknet marketplace
deep web drug url deep web drug store
dark web links darkmarket
darknet drug market dark web drug marketplace
dark market url deep web drug links
darknet drug market darkmarket url
darkmarket 2022 dark web sites
dark market dark market link
darknet market lists darknet drug links
best darknet markets dark web market links
darkmarket 2022 dark market list
deep web drug markets dark web market list
darknet marketplace dark market 2022
drug markets onion dark markets
tor markets links dark market onion
drug markets dark web dark web sites
bitcoin dark web bitcoin dark web
tor marketplace tor darknet
darkmarket 2022 dark web market
darkmarket list tor markets
darknet market links deep web drug store
darkweb marketplace dark web sites
dark market link darkmarket
dark web sites darkmarket list
darkmarket url darknet websites
dark web links tor markets
darknet marketplace tor markets
dark market darkmarket url
deep web drug url tor markets links
deep web drug markets darkmarket url
darknet drug market darkmarket
tor market url darknet market list
dark web drug marketplace tor market links
deep web drug store dark market link
tor markets dark web drug marketplace
deep web drug links darknet market lists
dark web sites dark web sites
dark market 2022 darknet market list
dark web drug marketplace darknet market lists
drug markets dark web deep web drug store
tor market links dark web market
deep web drug markets darknet market lists
dark market onion tor market links
darknet market lists darknet drug store
dark web links tor markets 2022
darknet markets bitcoin dark web
dark market onion best darknet markets
tor markets 2022 darknet marketplace
dark web market darknet markets
tor dark web dark web drug marketplace
darknet market list dark market url
drug markets onion dark web market links
best darknet markets tor marketplace
darknet drug store deep web drug store
tor markets 2022 dark market
deep web drug url dark market link
darkmarkets darknet drug store
dark market link dark market 2022
dark markets 2022 dark market
darknet market links tor markets
darknet market list darknet market links
dark web market list best darknet markets
dark market dark web market list
dark market 2022 tor markets links
drug markets dark web tor market url
darknet marketplace dark markets 2022
bitcoin dark web darkmarket 2022
darknet drug store darknet drug links
deep web drug markets darknet websites
dark markets 2022 dark web sites
dark market darknet websites
darknet market deep web drug url
darknet markets drug markets dark web
dark market list darkmarket url
onion market darkweb marketplace
darkmarkets darkmarkets
dark web market darknet market
dark web market list darkweb marketplace
dark web link darknet drug links
dark web market list darknet markets
dark web sites dark markets
dark market list tor markets 2022
dark web markets darknet drug store
drug markets onion drug markets dark web
dark web sites tor marketplace
darknet market lists darknet market list
darkweb marketplace tor marketplace
deep web markets drug markets onion
darknet market bitcoin dark web
dark market onion darknet drug links
tor markets dark web market links
darknet marketplace dark web link
dark web market links darknet market
darknet market dark web drug marketplace
dark web sites darknet drug store
darkmarket darknet drug links
best darknet markets darkmarket url
tor marketplace tor market url
dark web link tor dark web
darknet websites deep web drug links
darkmarket link darkmarket url
best darknet markets darknet drug market
deep web drug url darknet marketplace
dark web markets tor market url
deep web drug markets best darknet markets
darknet drug store dark market url
dark web sites bitcoin dark web
tor markets darknet drug store
darknet drug store dark markets 2022
dark web market dark market url
darkmarket darknet market lists
dark market onion darkmarket url
deep web drug links darkmarket link
darkmarket list darkmarket
drug markets dark web tor markets 2022
tor markets links darkmarket 2022
onion market tor dark web
bitcoin dark web dark market onion
darkmarket list tor market url
darknet websites tor marketplace
tor markets links dark web market links
drug markets dark web dark web market
dark web market links tor market links
tor market darkmarket list
darknet drug links tor marketplace
tor market links darknet drug market
bitcoin dark web darknet marketplace
darkmarket 2022 darkmarkets
deep web drug links dark web drug marketplace
darknet drug links darknet market
dark markets 2022 darknet market
deep web markets dark market list
dark web drug marketplace tor markets
tor market links dark market onion
dark markets 2022 darknet drug store
darkmarket url dark market 2022
darkmarket 2022 darknet drug links
dark market url darknet marketplace
tor market bitcoin dark web
darknet market tor market url
tor dark web dark web market
darknet market lists darknet drug store
dark web market deep web drug url
tor markets links darknet websites
tor markets links dark web market
dark web markets deep web drug markets
darknet marketplace darkmarkets
deep web drug store dark market url
dark web market list dark market url
tor markets 2022 tor market links
dark web drug marketplace dark market 2022
darkmarket url tor markets links
darkmarket dark markets 2022
dark market link tor dark web
deep web drug markets dark web links
tor dark web tor marketplace
deep web drug links tor marketplace
darknet marketplace drug markets onion
drug markets dark web dark web link
darknet websites dark web link
darknet market dark market list
dark market onion darknet websites
tor marketplace darkmarket url
darkmarkets tor markets
dark web market links dark market url
darknet markets dark web link
dark web link deep web markets
darknet drug links deep web drug url
dark market 2022 dark web drug marketplace
tor market url darknet market lists
tor markets 2022 darknet market list
dark market tor markets 2022
darkmarket deep web drug url
tor market darknet market
dark market tor markets 2022
darknet drug links dark markets 2022
darknet drug store deep web drug url
deep web markets darkmarket list
tor markets links dark market link
deep web drug markets dark web links
dark market dark market 2022
deep web drug url darkmarket list
tor dark web bitcoin dark web
deep web drug markets tor markets
darkmarket 2022 dark web sites
dark market dark web markets
darkmarket 2022 tor markets
dark web market list darknet marketplace
deep web drug store dark market
darkmarket url darknet drug links
dark web links dark market list
deep web markets deep web drug links
deep web drug links darkweb marketplace
deep web drug links dark web market
dark market drug markets dark web
darknet drug links darkmarket url
deep web drug store dark markets 2022
tor darknet darknet market lists
drug markets dark web deep web drug markets
tor markets 2022 deep web drug url
darkmarket dark market
darkweb marketplace darknet market
dark market onion darknet market
dark market 2022 darknet websites
dark markets 2022 dark market 2022
darknet marketplace deep web drug markets
deep web drug store tor darknet
dark web market darkmarket 2022
tor markets dark web link
tor dark web dark web market list
deep web drug store dark web market
dark market 2022 deep web drug url
darknet marketplace dark market link
dark web market links deep web drug url
best darknet markets drug markets onion
dark web market deep web drug links
dark web market dark web drug marketplace
darknet market lists darknet marketplace
darknet market links darkmarket link
dark markets 2022 tor markets 2022
tor markets dark market
darknet drug store dark market url
dark web drug marketplace darknet markets
darknet drug market tor market url
darknet drug links tor dark web
best darknet markets dark web market list
dark market onion darkmarket
darkmarket link darkmarket
dark web market list darkmarket url
drug markets dark web darknet drug store
tor market tor markets 2022
dark market 2022 dark web links
tor markets dark market link
darkweb marketplace dark market link
darknet websites deep web drug markets
darkmarkets darknet drug market
darkmarket list bitcoin dark web
darknet marketplace darknet drug links
dark market link dark web link
best darknet markets tor markets 2022
darkmarket list bitcoin dark web
darknet marketplace tor darknet
darkmarket url best darknet markets
tor markets links dark web markets
tor darknet tor market links
darknet drug links bitcoin dark web
tor market dark web market
darkmarkets dark market onion
tor dark web darknet market lists
drug markets dark web deep web drug url
deep web drug links tor darknet
darkmarkets tor market
darkmarket url deep web drug links
drug markets dark web dark web drug marketplace
darknet drug market best darknet markets
darkweb marketplace tor darknet
dark web link dark web market links
darkmarket deep web drug store
darkmarket link dark markets
darknet market links dark markets 2022
deep web drug links drug markets dark web
tor dark web deep web drug links
dark web markets darknet drug market
darknet drug store darknet websites
darknet market list dark web markets
dark market list dark market 2022
darknet drug links deep web drug links
darknet market links dark web market
dark market tor markets links
dark market url deep web markets
deep web drug store dark web link
best darknet markets darknet marketplace
darkmarket darknet markets
darknet drug market tor markets links
drug markets dark web darkmarket link
tor market deep web markets
deep web drug markets dark market list
dark web drug marketplace dark market link
darkmarket list dark web markets
dark market list deep web drug links
onion market darknet market lists
drug markets dark web dark market
darknet markets darkmarket
darknet market list dark web link
darkmarkets dark market list
tor markets dark web market
drug markets onion darknet drug store
darknet markets deep web drug markets
darknet market list onion market
darknet drug store deep web drug url
drug markets onion darknet marketplace
dark market onion dark web sites
dark market link darknet market links
dark markets 2022 dark market 2022
best darknet markets deep web drug url
tor darknet best darknet markets
tor darknet darknet drug market
tor markets links drug markets onion
darkmarket link darkmarket list
deep web drug url best darknet markets
deep web drug markets darkmarket
dark web markets tor markets links
dark market 2022 dark web links
dark market link dark web link
tor darknet darkweb marketplace
tor market links dark web drug marketplace
tor markets 2022 tor marketplace
darknet drug store darkmarkets
bitcoin dark web bitcoin dark web
dark market link tor market links
dark market list deep web drug store
dark market url deep web drug url
dark web market darknet markets
darkmarket dark market
darkweb marketplace deep web drug links
darknet drug store darkmarket url
darkmarket 2022 bitcoin dark web
dark markets drug markets dark web
darknet market list darkmarket url
tor markets darkmarket 2022
dark web drug marketplace deep web markets
dark web markets tor dark web
deep web drug store darknet markets
drug markets dark web darkmarket
darkmarket onion market
dark web market links deep web drug markets
dark market onion darkmarket url
tor markets links dark web market
dark markets darknet drug store
dark market darkmarket link
deep web drug url darkmarket link
drug markets onion tor markets links
dark markets darknet marketplace
dark web sites dark web sites
onion market darkmarket 2022
tor darknet tor markets 2022
dark market 2022 darknet websites
tor market dark market link
darknet drug market darkmarkets
darkweb marketplace dark market url
tor marketplace darknet market
darknet market list darknet market links
darknet market dark web market list
dark market dark web drug marketplace
drug markets dark web darknet market
darknet market list dark market link
dark markets 2022 darknet markets
tor darknet deep web drug links
drug markets onion tor markets 2022
darkmarket 2022 darkmarket
dark market 2022 deep web drug markets
dark web markets dark web market
dark market tor market
deep web drug links dark market link
dark web market list darknet market links
darknet websites tor marketplace
dark market url tor market
dark market tor dark web
darkmarket link darkmarket
tor darknet darknet drug market
dark web market list dark market list
darkmarket link bitcoin dark web
darkmarket url dark markets 2022
dark web drug marketplace dark markets 2022
dark market tor markets 2022
deep web drug store dark web markets
deep web drug store dark markets
darkmarket 2022 dark web markets
deep web drug store darknet websites
drug markets dark web best darknet markets
deep web drug links tor darknet
dark web links darkmarket link
dark market 2022 tor market url
dark web market tor market url
dark market onion darkmarket 2022
darknet market lists tor market links
dark market list darknet market list
deep web drug markets dark markets 2022
dark market link darknet drug store
deep web markets deep web drug store
dark web market list darkmarket link
dark markets 2022 dark market 2022
darknet drug market dark web drug marketplace
darknet drug market best darknet markets
deep web drug links dark market list
darknet market links deep web markets
onion market darknet drug market
darknet market lists drug markets dark web
tor markets links darkmarkets
tor dark web dark web market links
darkweb marketplace dark market
dark market url darkmarket link
darknet drug store tor dark web
dark markets 2022 darknet drug market
deep web drug markets tor marketplace
deep web drug store darknet market
dark market list darknet drug market
darkmarket link dark market url
best darknet markets tor markets
darkmarket dark markets 2022
dark markets 2022 darkmarket link
tor markets tor dark web
dark market darknet market links
tor markets links tor markets
onion market dark market list
darknet market lists dark web market
deep web drug url dark web links
darknet market links dark markets 2022
dark web sites darknet market
dark web market links darknet markets
deep web drug store darknet drug links
darknet market links darkweb marketplace
darkmarket 2022 darknet market lists
tor marketplace dark web market links
tor markets links tor market url
dark markets dark web links
dark market link drug markets dark web
darkmarkets bitcoin dark web
dark market darknet market list
tor markets links dark market 2022
deep web drug store darkmarket 2022
deep web drug url darknet drug market
darknet market lists dark web market links
tor market url tor market url
darkmarket list dark market 2022
darknet market links darknet markets
best darknet markets darknet marketplace
darknet market lists dark market
tor market tor darknet
darknet websites dark web market
best darknet markets drug markets onion
dark markets 2022 darkmarkets
darkweb marketplace dark market url
bitcoin dark web dark market
dark markets darknet drug store
deep web drug store tor marketplace
dark market dark market link
best darknet markets dark markets 2022
dark market onion dark web markets
deep web drug markets darknet drug links
deep web drug store darkmarket 2022
dark web drug marketplace darknet marketplace
tor market links tor market url
tor markets links deep web drug url
dark web drug marketplace dark web link
tor markets dark market
best darknet markets bitcoin dark web
dark market onion dark markets
dark web links darknet drug links
darkmarket darkmarket
tor market url dark markets
darkmarket link drug markets dark web
dark web market list darknet market links
dark market onion darknet market list
darknet market links dark market list
bitcoin dark web darknet market
dark market darkmarket list
dark web market darknet drug store
dark web market links tor market links
deep web drug markets best darknet markets
dark web market list darknet websites
tor dark web dark web market links
dark web sites tor dark web
dark market dark market url
darknet market darkmarket
dark markets darknet market lists
deep web drug store dark web sites
darkmarket url darkmarket 2022
dark markets drug markets onion
dark web markets dark web market
darkmarket darknet marketplace
deep web drug url darknet market lists
deep web drug url deep web drug store
tor market links tor markets links
dark web sites tor dark web
onion market dark market onion
deep web drug store tor marketplace
deep web drug markets dark market 2022
tor markets tor market links
best darknet markets dark markets
darkmarket dark web drug marketplace
bitcoin dark web dark web market links
darkmarket link darkmarket 2022
tor markets links dark market link
darknet market lists deep web drug links
dark web links darkmarket link
dark web sites bitcoin dark web
tor markets darknet drug market
dark web sites darknet markets
darknet drug store darknet websites
darknet websites dark market onion
dark web link dark web sites
onion market drug markets dark web
darknet websites dark web sites
deep web markets darkmarket 2022
tor market dark web market
drug markets dark web dark web links
darkweb marketplace darknet market list
deep web drug store dark web market list
darknet marketplace deep web drug markets
dark market dark web markets
darknet marketplace dark markets
tor markets dark web drug marketplace
bitcoin dark web deep web drug store
tor market url darkmarket link
darkmarket list dark web market list
dark web market links darknet market list
tor markets 2022 best darknet markets